Zasoby geologiczne bilansowe udokumentowanych 91 złóż węgla brunatnego w Polsce wynoszą 23,1 mld ton, w tym 0,8 mld ton zasobów przemysłowych w 6 złożach eksploatowanych. Przy rocznym wydobyciu ok. 58 mln ton ich wystarczalność oceniana jest na 14-15 lat.

Największe udokumentowane złoża węgla brunatnego zlokalizowane są w województwach:

• dolnośląskim (Legnica - Pole Północne i Ścinawa),
• lubuskim (Gubin-Zasieki-Brody i Gubin 2),
• wielkopolskim (Gostyń, Mosina i Czempin). 

W złożach tych zalega ok. 48% wszystkich zasobów węgla brunatnego w Polsce. Jednak z uwagi na potencjalne konflikty społeczne, przestrzenne i środowiskowe perspektywy zagospodarowania tych złóż są niepewne. 

Więcej szczegółowych informacji o zasobach można znaleźć w Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. wydanym przez Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. 

Złoża eksploatowane są odkrywkowo w trzech rejonach złożowych: bełchatowskim, konińsko-adamowskim i zachodnim. W przeszłości eksploatacja prowadzona była również sposobem podziemnym w kopalniach na ziemi lubuskiej. Ślady po tej działalności (zbiorniki wodne) są istotnym elementem położonego na granicy polsko-niemieckiej Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa, jednego ze światowych geoparków UNESCO.

Funkcjonowanie odkrywkowej kopalni węgla brunatnego to wielki i skomplikowany proces, który wymaga dokładnego zaplanowania już w fazie projektowej, a następnie precyzyjnej realizacji w wielu wzajemnie uzupełniających się etapach:

• I etap: wykup terenów przeznaczonych pod inwestycje,
• II etap: odwodnienie wyrobisk,
• III etap: zdejmowanie nadkładu,
• IV etap: urabianie węgla,
• V etap: transport urobku.

Ze względu na swoje właściwości węgiel brunatny nie jest transportowany na znaczne odległości, zatem system jego transportu ogranicza się jedynie do tasmociągów z rejonu wydobycia do elektrowni. Transport tego surowca na większe odłegłości jest nieopłacalny, gdyż często dochodzi do zbijania się węgla brunatnego, co stwarza problemy przy rozładunku, czy też jego zamarzania zimą.

W Polsce wydobyciem węgla brunatnego zajmuje się:

1. PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna SA w kopalniach:
   - Bełchatów (złoże Bełchatów - pole Szczerców i Bełchatów - pole Bełchatów) w rejonie bełchatowskim,
   - Turów (złoże Turów) w rejonie zachodnim,
    
2. Grupa Kapitałowa ZE PAK SA  (złoża Pątnów IV i Tomisławice) - największa prywatna grupa energetyczna w Polsce, w rejonie konińsko-adamowskim,
    
3. Samodzielna Kopalnia Węgla Brunatnego Sieniawa sp. z o.o. (złoże Sieniawa 2).

Wydobycie roczne i zużycie węgla brunatnego w Polsce zależy przede wszystkim od zapotrzebowania elektrowni. W roku 2022 wydobyto 57 mln ton węgla brunatnego, z czego niemal 41 mln ton w największej kopalni węgla brunatnego w Polsce - KWB Bełchatów w województwie łódzkim, należącej do PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna SA. 

W polskiej energetyce węgiel brunatny od lat jest paliwem strategicznym, służy bowiem do produkcji około 27% energii elektrycznej rocznie (stan na rok 2022). Produkcja energii w Polsce w oparciu o węgiel bruntany jest najtańsza ze wszystkich stosowanych technologii.

Ponad 99% zużycia wydobywanego węgla brunatnego stanowi wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła w sprzężonych z kopalniami  elektrowniach: Bełchatów, Turów, Pątnów wraz z Blokiem nr 9  (dawniej elektrownia Pątnów II). Marginalne znaczenie ma zużycie węgla brunatnego jako paliwo w gospodarstwach domowych i u innych użytkowników.

Budowa i działanie kopalni odkrywkowej węgla brunatnego może spowodować wystąpienia zagrożeń dla środowiska naturalnego przede wszystkim w postaci:

• deformacji powierzchni terenu,
• zmian stosunków wodnych oraz pogorszenia jakości wód powierzchniowych i podziemnych,
• emisji hałasów i pyłów do atmosfery.

Prowadzenie eksploatacji węgla brunatnego metodą odkrywkową powoduje wielkoobszarowe przekształcenia powierzchni terenu, które z kolei są czynnikiem powodującym zmiany w środowisku naturalnym, szczególnie w aspekcie krajobrazowym. Wydobycie tego surowca wiąże się z powstaniem ogromnych wyrobisk powierzchniowych oraz składowisk odpadów wydobywczych, pochodzących głównie z nadkładu złoża. 

Prowadzenie eksploatacji złóż węgla brunatnego metodą odkrywkową wymaga również uprzedniego odwodnienia górotworu, co ma istotny wpływ na warunki hydrogeologiczne i wyraża się zmianami stosunków hydrodynamicznych. Są one związane z intensywnym drenażem w obrębie wyrobiska, skutkującym powstaniem leja depresyjnego, którego zasięg oddziaływania jest jednym z głównych elementów monitoringu środowiska w kopalniach węgla brunatnego w Polsce. Odwodnienie złoża wpływa również na obniżenie poziomu wód gruntowych, wywołując obniżenie plonowania gruntów – w szczególności użytków zielonych. Aktualnie wszyscy zamieszkujący tereny objęte oddziaływaniem lejów depresji pobierają wodę z nowoczesnych ujęć. Tym samym zyskują wodę o zdecydowanie lepszej jakości niż poprzednio użytkowana.

Przedsiębiorca górniczy eksploatujący węgiel brunatny musi działać według ściśle określonych w Polsce przepisów prawa. Te nakładają również na niego obowiązek rekultywacji. Pojęcie rekultywacji zdefiniowane zostało w Ustawie z dnia 3 lutego 1995 o ochronie gruntów rolnych i leśnych (z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zabiegom rekultywacyjnym podlegają wszystkie grunty przekształcane przez kopalnię i działania te stanowią najważniejszą działalność przedsiębiorcy górniczego po zakończeniu eksploatacji kopaliny. Obowiązek rekultywacji nakłada na przedsiębiorcę Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami).

Wprawdzie w przypadku odkrywkowej działalności górniczej krajobraz ulega zmianom, jednakże teren poeksploatacyjny z powodzeniem jest przywracany poprzedniej lub innej działalności gospodarczej w drodze właściwie realizowanej rekultywacji. W Kopalni Bełchatów proces rekultywacji został rozpoczęty w 1977 r., a technologia zwałowania nadkładu została dobrana w taki sposób, by zoptymalizować i zminimalizować prace rekultywacyjne polegające na kształtowaniu rzeźby terenu. Po usypaniu 1,4 mld m³ nadkładu, zakończono zwałowanie na zwałowisku zewnętrznym Pola Bełchatów, które stało się najwyższym wzniesieniem w Polsce centralnej o wysokości 395 m n.p.m. Na jego zboczu znajdują się trasy narciarskie, tor saneczkowy oraz ścieżki rowerowe o różnym stopniu trudności. U podnóża stoku mieści się centrum hotelarsko-gastronomiczne. Obiekty te tworzą Ośrodek Sportu i Rekreacji Góra Kamieńsk. Do zagospodarowania leśnego przekazanych zostało dotychczas ponad 1 516 ha zrekultywowanych gruntów na zwałowisku oraz na terenach bezpośrednio do niego przyległych.

W rejonie konińsko-adamowskim powszechna jest rekultywacja wyrobisk w kierunku wodnym. W rejonie Konina powstało 6 nowych zbiorników wodnych o łącznej powierzchni ponad 500 ha. Największy z nich - po odkrywce Pątnów - ma powierzchnię 360 ha. W ciągu najbliższych lat w miejscu odkrywki Jóźwin IIB powstanie największe jezioro w Wielkopolsce. Prowadzona w tym rejonie rekultywacja w kierunku wodnym pozwoli przyspieszyć odbudowę poziomów wodonośnych, które uległy obniżeniu na skutek istniejącego w tym regionie przez lata leja depresji.

W Polsce powszechne jest również tworzenie na terenie odkrywek po węglu brunatnym farm fotowoltaicznych. Doskonałym przykładem jest farma w Brudzewie. Instalacja jest zlokalizowana na obszarze dawnej odkrywki Koźmin eksploatowanej przez PAK KWB Adamów. Odkrywka Koźmin zakończyła pracę w czerwcu 2016 roku. Plan rekultywacji obszaru pogórniczego przewidywał pierwotnie rekultywację w kierunku wodnym (utworzenie czterech akwenów: Głowy, Koźmin, Janiszew i zbiornika Koźmin Końcowy), a także rekultywację w kierunku rolnym i leśnym. Do tych planów dołączono projekt farmy fotowoltaicznej, która obecnie należy do największych tego typu obiektów w Polsce. 

1. Bolewski A. (red.), 1981 - Surowce mineralne świata. Węgiel brunatny. Wyd. Geol., Warszawa.
2. Galos K., Lewicka E. (red.), 2023 - Gospodarka surowcami mineralnymi w Polsce w latach 2013-2022. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków
3. Greinert A. (red.), 2015 - Wydobycie węgla brunatnego i rekultywacja terenów pokopalnianych w regionie lubuskim. Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra
4. Ratajczak T., Słomka T., Wagner M., Hycnar E., Mucha J., Wasilewska-Błaszczyk M., 2022 - Kopać albo nie kopać. Węgiel brunatny ze złoża Bełchatów (Pole Szczerców). Charakter litologiczno-petrograficzny i geochemiczny oraz jakość technologiczna. Wyd. AGH, Kraków
5. Szuflicki M., Malon A., Tymiński M. (red.), 2023 - Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa
6. Grupa ZE PAK SA Grupa Kapitałowa ZE PAK SA