Iły ceramiczne
W Polsce iły (gliny) ceramiczne dzieli się na trzy podstawowe grupy, wyróżniane ze względu na przydatność technologiczną i związany z tym kierunek dokumentowania kopaliny: iły biało wypalające się, iły ogniotrwałe oraz iły kamionkowe. Ich wspólną cechą jest wysoka zawartość minerału kaolinitu, choć są uboższe w ten składnik w porównaniu z kopalinami kaolinowymi, a bogatsze np. w illit. Iły biało wypalające się charakteryzują się także niskim udziałem tlenków barwiących (Fe2O3+TiO2 do 2,5%) oraz znacznie wyższą plastycznością i wytrzymałością na zginanie po wysuszeniu (>0,6 MPa). Wspólną cechą iłów ogniotrwałych i kamionkowych jest ich wysoka topliwość oraz łatwość spiekania. Te dwie grupy kopalin rozróżnia się na podstawie ogniotrwałości (>1650oC - iły ogniotrwałe) oraz barwy i cech fizycznych po wypaleniu (nasiąkliwość <4%, odporność na działanie czynników mechanicznych i chemicznych - iły kamionkowe). Nie jest natomiast limitowana zawartość tlenków barwiących. O jakości iłów ogniotrwałych decyduje zawartość Al2O3 i Fe2O3, które wpływają korzystnie na tę właściwość.
Iły z poszczególnych grup mogą wykazywać przydatność również do innych zastosowań.
Zasoby, wystarczalność
W Polsce udokumentowanych jest 38 złóż iłów ceramicznych o łącznych zasobach 190,1 mln ton, z czego 60,0 mln ton stanowią zasoby najcenniejszych odmian iłów biało wypalających się. Zasoby przemysłowe sześciu złóż eksploatowanych (trzech na Dolnym Śląsku, dwóch w woj. mazowieckim i jednego w woj. świętokrzyskim) to zaledwie ok. 6,7 mln ton.
Więcej szczegółowych informacji o zasobach można znaleźć w Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. wydanym przez Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy.
Zasoby złóż iłów ceramicznych w Polsce wg stanu na 31.12.2022 r.
| Złoża udokumentowane | Złoża zagospodarowane | ||
|---|---|---|---|
| Liczba złóż | Liczba złóż | ||
| Iły biało wypalające się | |||
| 5 | 60 046,3 tys. ton | 1 | 154,98 tys. ton |
| Iły kamionkowe | |||
| 17 | 76 928,37 tys. ton | 3 | 246,96 tys. ton |
| Iły ogniotrwałe | |||
| 16 | 53 151,42 tys. ton | 2 | 961,19 tys. ton |
Złoża iłów ceramicznych są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości - od małych - o zasobach kilkuset tysięcy ton, do dużych - o zasobach kilkudziesięciu milionów ton. Największe złoże Nowe Jaroszowice w powiecie bolesławieckim na Dolnym Śląsku ma zasoby bilansowe udokumentowane na poziomie 41 mln ton. Dominują jednak złoża o zasobach 1-5 milionów ton.
Mapy
Rozmieszczenie udokumentowanych złóż iłów ceramicznych w Polsce
Eksploatacja
Obecnie eksploatacja złóż iłów ceramicznych prowadzona jest
Wydobycie iłów ceramicznych jest prowadzone przez firmy:
- Ekoceramika sp. z o.o. (produkcja iłów biało wypalających się szlamowanych w kopalni Janina I w Suszkach, wydobycie iłów kamionkowych w kopalni Zebrzydowa Zachód),
- Bolesławieckie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych (produkcja iłów biało wypalających się szlamowanych w kopalni Czerwona Woda),
- JARO SA (kopalnia i zakład przetwórczy iłów ogniotrwałych w Jaroszowie),
- Wis-Group sp. z o.o. (kopalnia iłów ogniotrwałych Borkowice-Radestów),
- Eko-Byś sp. z o.o. (kopalnia iłów kamionkowych Baranów).
Przeróbka
Bardziej skomplikowane procesy wzbogacania stosowane są w przypadku iłów biało wypalających się w zakładach Janina i Czerwona Woda, gdzie surowce te otrzymywane są w wyniku szlamowania,
Produkcja krajowa iłów ceramicznych zaspokaja zaledwie 26-50% zapotrzebowania na te surowce, zaś reszta uzupełniana jest importem. Największy deficyt dotyczy iłów biało wypalających się, w przypadku których rodzima podaż zaspokaja jedynie 17-32% popytu. W niektórych latach nawet 86% dostaw iłów biało wypalających się i ogniotrwałych pochodziło z zagranicy, głównie z Ukrainy – aż 90% z rejonu Donbasu.
Zastosowanie
Główne kierunki wykorzystania iłów biało wypalających się lub ogniotrwałych to:
- produkcja płytek ceramicznych,
- produkcja glinokrzemianowych materiałów ogniotrwałych,
- produkcja ceramicznych wyrobów sanitarnych.
Najważniejsze kierunki wykorzystania iłów kamionkowych to:
- produkcja płytek ceramicznych,
- produkcja kamionki gospodarczej, kanalizacyjnej, sanitarnej i kwasoodpornej.
Środowisko
Do najważniejszych skutków środowiskowych prowadzenia eksploatacji metodą odkrywkową należą przekształcenia krajobrazu, zaburzenia poziomu wód gruntowych, hałas związany z pracą maszyn górniczych i transportem urobku oraz emisja pyłów.
Każdy przedsiębiorca górniczy prowadzący działalność wydobywczą musi działać według ściśle określonych w Polsce przepisów prawa. Te nakładają również na niego obowiązek rekultywacji. Pojęcie rekultywacji zdefiniowane zostało w Ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zabiegom rekultywacyjnym podlegają wszystkie grunty przekształcane przez kopalnię i działania te stanowią najważniejszą działalność przedsiębiorcy górniczego po zakończeniu eksploatacji kopaliny. Obowiązek rekultywacji nakłada na przedsiębiorcę Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami).
Materiały źródłowe
- Bolewski A., Budkiewicz M., Wyszomirski P., 1991 - Surowce ceramiczne, Wyd. Geol., Warszawa.
- Galos K. (red.), 2004 - Surowce ilaste. [W:] Ney R. (red.). Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
- Galos K., Lewicka E. (red.), 2023 - Gospodarka surowcami mineralnymi w Polsce w latach 2013-2022. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
- Szuflicki M., Malon A., Tymiński M. (red.), 2023 - Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa.