Złoża skał zwięzłych przydatnych do produkcji kruszyw łamanych występują przede wszystkim na Dolnym Śląsku (bazalty, melafiry, gabra, granity, amfibolity, gnejsy, migmatyty), w rejonie świętokrzyskim (wapienie, dolomity, piaskowce), w Karpatach (piaskowce) i w rejonie śląsko-krakowskim (porfiry, dolomity). Dokumentowane są one w grupie Kamieni łamanych i blocznych wraz ze złożami, z których pozyskiwane są kamienne elementy budowlane i drogowe (więcej informacji na ten temat znajdziesz w zakładce: Kamienie budowlane i drogowe). Polska posiada znaczącą bazę zasobową różnych odmian skał wykorzystywanych do produkcji kruszyw łamanych. W 2022 r. w grupie Kamieni łamanych i blocznych rozpoznanych było 750 złóż o łącznych zasobach 11 727,2 mln ton. W strukturze zasobów dominują skały osadowe i magmowe, z podrzędnym udziałem skał metamorficznych. Przy obecnym poziomie wydobycia (ok. 80 mln ton w 2022 r.) wystarczalność zasobów przemysłowych eksploatowanych złóż oceniana jest na około 50 lat. Warto podkreślić, że niektóre odmiany skał ze złóż udokumentowanych w grupie kamieni łamanych i blocznych wykorzystywane są w innych sektorach przemysłu. Przykładowo wapienie znajdują zastosowanie do produkcji nawozów, leukogranity do produkcji surowców skaleniowo-kwarcowych, a marmury dolomitowe wykorzystywane są w sektorze szklarskim i ceramicznym.

Więcej szczegółowych informacji o zasobach można znaleźć w Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. wydanym przez Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. 

Zasoby złóż kamieni łamanych i blocznych w Polsce wg stanu na 31.12.2022 r.

Produkcja kruszyw łamanych wymaga niezbyt skomplikowanych procesów przeróbczych, wśród których najważniejsze to kruszenie, klasyfikacja ziarnowa (przesiewanie) oraz płukanie.   

W większości zakładów przeróbczych prowadzi się kruszenie wstępne na kruszarkach szczękowych oraz kruszenie właściwe na kruszarkach stożkowych, a niekiedy również trzeci etap kruszenia na kruszarkach stożkowych.

Inny rodzaj operacji przeróbczych to przesiewanie i klasyfikacja na poszczególne klasy ziarnowe. Procesy przeróbcze najczęściej prowadzone są na sucho, przy czym najlepsze rodzaje kruszyw łamanych granulowanych (grysów) pozyskiwane są z użyciem wody w celu wypłukania pyłów.

W zależności od uziarnienia oraz kształtu wyróżnia się następujące rodzaje kruszyw:

• Kruszywa łamane zwykłe:
  • miał 0-4 mm,
  • kliniec 4-31,5 mm,
  • tłuczeń 31,5-63 mm,
  • kamień łamany >63 mm.
     
• Kruszywa łamane granulowane:
  • piasek łamany 0–2 mm lub 0,063–2 mm,
  • grysy różnych frakcji od 2 do 63 mm (głównie 2-8, 8-16 mm i zbliżone),
  • mieszanki kruszywa łamanego – różne frakcje od 0 do 63 mm.

Kruszywa naturalne łamane znajdują zastosowanie głównie w budownictwie drogowym i kolejowym. W zdecydowanie mniejszym zakresie surowce te wykorzystywane są w budownictwie kubaturowym (kruszywa ze skał magmowych do produkcji betonów wysokojakościowych i betonów specjalnych, a kruszywa ze skał osadowych do produkcji niższej klasy betonów). Poszczególne rodzaje kruszyw wykorzystywane są w różnych celach: mieszanki stosowane są m.in. na podbudowę dróg, podczas gdy grysy do wykonywania warstw ścieralnych nawierzchni drogowych (przede wszystkim kruszywa bazaltowe i melafirowe) oraz w budownictwie kubaturowym. Tłuczeń znajduje zastosowanie zarówno w kolejnictwie, jak i w budownictwie drogowym.

Zapotrzebowanie na kruszywa łamane rośnie w związku z realizacją licznych inwestycji infrastrukturalnych, w tym zarówno dróg szybkiego ruchu (autostrady, drogi ekspresowe, drogi krajowe), jak też obwodnic miast oraz dróg powiatowych czy gminnych. Budownictwo drogowe jest obecnie najważniejszym sektorem użytkującym w Polsce tego rodzaju kruszywa. Przypada na nie 70% ich łącznej konsumpcji, podczas gdy udział budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego (głównie produkcja wyższej klasy betonów) stanowi 15–20%, a budownictwa kolejowego 10–15%.

Prowadzenie eksploatacji złóż kopalin do produkcji kruszyw metodą odkrywkową może powodować wystąpienie zagrożeń dla środowiska naturalnego w postaci:

• hałasu (roboty strzałowe, praca maszyn urabiających i załadowczych, transport, praca maszyn w zakładzie przeróbczym - kruszarki, klasyfikatory, przesiewacze),
• niekiedy nieodwracalnych zmian ukształtowania terenu,
• zaburzenia stosunków wodnych w przypadku konieczności odwadnania wyrobiska,
• wytwarzania odpadów stałych (odpady wydobywcze pochodzące z nadkładu złoża),
• emisji zanieczyszczeń pyłowych (z eksploatacji i przeróbki materiału skalnego).

Każdy przedsiębiorca górniczy prowadzący działalność wydobywczą musi jednak działać według ściśle określonych w Polsce przepisów prawa. Te nakładają również na niego obowiązek rekultywacji. Pojęcie rekultywacji zdefiniowane zostało w Ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zabiegom rekultywacyjnym podlegają wszystkie grunty przekształcane przez kopalnię i działania te stanowią najważniejszą działalność przedsiębiorcy górniczego po zakończeniu eksploatacji kopaliny. Obowiązek rekultywacji nakłada na przedsiębiorcę Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami).

Rekultywację terenów pogórniczych powstałych po eksploatacji kopalin do produkcji kruszyw łamanych bardzo często prowadzi się w kierunku rekreacyjnym i edukacyjnym. Niejednokrotnie skutkiem działalności wydobywczej jest odsłonięcie struktur geologicznych, które objęte zostały właściwymi formami ochrony przyrody nieożywionej (np. rezerwaty lub stanowiska dokumentacyjne). Dobrym tego przykładem jest nieczynny kamieniołom bazaltów Wilcza Góra, na szlaku Geoparku Kraina Wygasłych Wulkanów.  Rezerwat przyrody nieożywionej Wilcza Góra (w niecce kamieniołomu) jest znany z dobrze rozwiniętego ciosu kolumnowego powstającego podczas stygnięcia lawy. Od 2023 roku miejsce to jest dostępne dla turystów. W granicach Geoparku Świętokrzyskiego zlokalizowane są natomiast dwa nieczynne kamieniołomy wapieni dewońskich objętą ochroną jako Rezerwat skalny im. Jana Czarnockiego. Miejsce to znane jest z odsłonięcia fałdów tektonicznych, będących efektem ruchów waryscyjskich. Również Jaworznia to dawny kamieniołom wapieni dewońskich (w Geoparku Świętokrzyskim), w obrębie których uformował się najdłuższy (poza Tatrami) system jaskiniowy w Polsce: Chelosiowa Jama – Jaskinia Jaworznicka, o długości ok. 3,8 kilometra. Część kamieniołomu objęta jest ochroną jako rezerwat przyrody Chelosiowa Jama. W obrębie kamieniołomu Korzecko na Górze Rzepka w Chęcinach wybudowano Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej. Jest to nowoczesny ośrodek naukowo-badawczy i centrum konferencyjne Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Niezwykle malownicze miejsce to Kamieniołom Kozy w Beskidzie Małym, w granicach Parku Krajobrazowego Beskidu Małego, a także na granicy obszaru Natura 2000 Beskid Mały. Powstał on w wyniku eksploatacji piaskowców karpackich. W przypadku kamieniołomu Lipowica w Beskidzie Niskim, skutkiem działalności wydobywczej było powstanie osuwisk, a w konsekwencji wielu jaskiń. Zostały one włączone do sieci Natura 2000 w 2008 roku jako specjalny obszar ochrony siedlisk (PLH180044), związany z występowaniem nietoperzy. Największa z nich – Jaskinia Słowiańska-Drwali ma 601 m długości i jest najdłuższą jaskinią Beskidu Niskiego.

Dawny kamieniołom w Górnie (pod Kielcami) zwany jest Małą Kadzielnią. Na terenie inwestycji zrealizowano układ dróg, ciąg pieszo-jezdny oraz chodniki wraz z placami rekreacyjnymi. Istotnymi elementami zagospodarowania terenu byłego kamieniołomu są również podświetlane stalowe schody, łączące górną krawędź ściany kamieniołomu z jego dnem oraz mała architektura.