W Polsce złoża skał przydatnych do produkcji kamiennych elementów budowlanych i drogowych dokumentowane są w grupie Kamieni łamanych i blocznych. W tej kategorii rozpoznanych jest 750 złóż o łącznych zasobach 11 727,2 mln ton. Źródło pozyskiwania kamieni blocznych stanowią tylko nieliczne spośród nich - te, które wykazują przydatność do produkcji elementów budowlanych i drogowych. Udokumentowana baza zasobowa wykorzystywana jest natomiast przede wszystkim do produkcji kruszyw łamanych. Precyzyjne określenie wielkości udokumentowanych zasobów kamieni blocznych nie jest możliwe. W 2022 roku bloki i inne elementy kamienne pozyskiwane były z 75 złóż o łącznych zasobach przemysłowych 556,4 mln ton. Wielkość wydobycia kamieni blocznych oceniana była na ok. 1,8 mln ton rocznie a wystarczalność zasobów przemysłowych w eksploatowanych złożach na około 216 lat.

Więcej szczegółowych informacji o zasobach można znaleźć w Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. wydanym przez Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. 

Zasoby złóż kamieni budowlanych i drogowych w Polsce wg stanu na 31.12.2022 r.

Objaśnienia: ¹ uwzględniono wszystkie złoża udokumentowane w grupie Kamieni łamanych i blocznych, ² uwzględniono złoża eksploatowane, z których pozyskiwane były kamienne elementy budowlane i drogowe

Wydobycie i obróbka różnych odmian skał wykorzystywanych jako kamienie dekoracyjne i architektoniczne ma w Polsce wielowiekowe tradycje. Na przestrzeni stuleci przedmiotem eksploatacji były zróżnicowane pod względem wieku i litologii odmiany skał magmowych (m.in. granity, sjenity), metamorficznych (m.in. marmury, serpentynity) i osadowych (m.in. piaskowce, wapienie i dolomity). Najbardziej znane i cenione wśród nich to:

• zróżnicowane barwnie marmury występujące w rejonie Kłodzka (złoża Biała i Zielona Marianna, Kletno, Rogóżka) oraz w Sudetach Wschodnich (złoże Sławniowice),
• silnie zlityfikowane wapienie określane jako tzw. marmury techniczne (np. czarne wapienie dębnickie, brunatne wapienie bolechowickie, beżowe wapienie morawickie, zlepieńce zygmuntowskie),
• czarne sjenity z Przedborowej i ciemnoszare sjenity z Kośmina,
• unikatowe w skali kraju zielone serpentynity,
• granity strzegomskie, strzelińskie i karkonoskie (w tym odmiana o wysokich walorach dekoracyjnych z widocznymi dużymi kryształami różowych skaleni udokumentowana w złożu Michałowice).
• różne odmiany wapieni (np. jasnobeżowe wapienie pińczowskie oraz białe, kawerniste wapienie raciszyńskie określane mianem polskiego trawertynu).
• piaskowce występujące w obrębie różnych poziomów stratygraficznych i wykazujące znaczne zróżnicowanie pod względem barwy i parametrów jakościowych (w tym białe i żółte piaskowce szydłowieckie, żarnowskie oraz dolnośląskie piaskowce ciosowe, czerwone piaskowce tumlińskie, zielone piaskowce godulskie).

W 2022 r. bloki i inne kamienne elementy budowlane i drogowe pozyskiwane były w Polsce z 75 złóż, a łączna wielkość ich wydobycia oceniana jest na ok. 1,7 mln t/r. Wydobycie tych skał skoncentrowane było głównie na Dolnym Śląsku, gdzie eksploatowane były złoża granitów, piaskowców, a podrzędnie sjenitów (złoże Kośmin) i marmurów (złoże Sławniowice). Ważnym obszarem pozyskiwania zróżnicowanych odmian piaskowców jest również rejon świętokrzyski oraz Karpaty. Wydobycie skał węglanowych na potrzeby produkcji materiałów kamiennych jest obecnie marginalne i ograniczone w zasadzie do kilku złóż wapieni w rejonie świętokrzyskim, jednego złoża dolomitów w województwie małopolskim oraz wspomnianego wcześniej złoża marmurów na Dolnym Śląsku.

W strukturze wydobycia skał przydatnych do produkcji kamiennych elementów budowlanych i drogowych dominują granity, na które w 2022 r. przypadało ponad 90%. Udział piaskowców w łącznym wydobyciu stanowił 8%, a pozostałych skał zaledwie 1%.  

W 2022 r. bloki i inne elementy kamienne granitowe wydobywane były w Polsce z ponad 20 złóż. Największy poziom wydobycia notowany był przez:

• Borowskie Kopalnie Granitu i Piaskowca – Skalimex sp. z o.o. (złoże Borów, Borów 17, Żółkiewka I, Żółkiewka III)
• Grabinex sp. z o.o. (złoże Grabina Śl. Kam. 15/27),
• Granit Strzegom SA (złoże Strzegom kam. 25/26, Strzegom kam. 18).

Piaskowce do produkcji materiałów kamiennych pozyskiwane były z ponad 40 złóż, a ich głównymi dostawcami były firmy:

• Drebol sp. z o.o. (złoże Wartowice V),
• Kopalnia Piaskowca Jan Zbylutów IV, Jan Cołokidzi (złoże Zbylutów IV-Jan),
• Hofmann Natursteinwerke Polen GmbH sp. z o.o. (złoże Wartowice).

Eksploatacja złóż kamieni blocznych w Polsce prowadzona jest wyłącznie metodą odkrywkową.

Obróbka bloków i innych materiałów kamiennych prowadzona jest w zakładach kamieniarskich. Najczęstsze operacje przeróbcze w przypadku kamieni budowlanych i drogowych to cięcie i rozłupywanie. Metody obróbki powierzchni kamienia to m.in.: polerowanie, płomieniowanie, groszkowanie.

Krajowe materiały kamienne wykorzystywane są od stuleci zarówno w lokalnym budownictwie, jak też w wielu zabytkowych obiektach. Przykłady ich zastosowania spotkać można zarówno na Zamku Królewskim na Wawelu, jak też w licznych kościołach i katedrach znajdujących się na terenie całego kraju. Wydobywane w rejonie świętokrzyskim tzw. marmury chęcińskie, a także piaskowce stanowiły w przeszłości ceniony materiał rzeźbiarski. Zostały z nich również wykonane liczne detale architektoniczne, w tym np. gotyckie okna w Katedrze Wawelskiej.

Granit z rejonu Strzegomia spotkać można z kolei m.in. w warszawskim, berlińskim i wiedeńskim metrze, a także w licznych przejściach podziemnych oraz dworcach kolejowych (np. w Warszawie, Katowicach, Poznaniu i Zabrzu). Kamień ten zastosowano również na rynkach takich miast jak Kraków, Wrocław, Legnica i Kalisz, a poza granicami Polski podziwiać go można m.in. na Placu Sprawiedliwości w Hadze oraz placu Katedralnym w Kolonii.

Obecnie głównym kierunkiem wykorzystania krajowych materiałów kamiennych jest produkcja płyt okładzinowych (montowanych na elewacje budynków), płyt posadzkowych i nagrobkowych a także kostki i krawężników.

Szacunkowa struktura użytkowania kamieni budowlanych i drogowych w Polsce w 2022 r. była następująca:

• branża budowlana i nagrobkowa - 75-90%,
• drogownictwo (kostka, krawężniki, słupki, płyty chodnikowe) - 10-25%.

Eksploatacja złóż kamieni budowlanych i drogowych to działalność o stosunkowo niewielkim wpływie na środowisko naturalne. W efekcie prowadzenia tej działalności może nastąpić :

• zmiana uksztatłowania powierzchni terenu,
• zmiana stosunków wodnych, 
• deponowanie odpadów,
• emisja hałasu.

Każdy przedsiębiorca górniczy prowadzący działalność wydobywczą musi działać według ściśle określonych w Polsce przepisów prawa. Te nakładają również na niego obowiązek rekultywacji. Pojęcie rekultywacji zdefiniowane zostało w Ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zabiegom rekultywacyjnym podlegają wszystkie grunty przekształcane przez kopalnię i działania te stanowią najważniejszą działalność przedsiębiorcy górniczego po zakończeniu eksploatacji kopaliny. Obowiązek rekultywacji nakłada na przedsiębiorcę Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami).

Wyrobiska po eksploatacji kamieni blocznych wykorzystywane są najczęściej do wypoczynku i rekreacji (np. nieczynne wyrobisko po eksploatacji wapieni dewońskich Szewce na Świętokrzyskim Szlaku Archeologiczno-Geologicznym, miejsce wydobycia różanki zelejowskiej objęte ochroną jako Rezerwat Góra Zelejowa). Często spotykany jest również wodny kierunek rekultywacji (kamieniołomy piaskowców szydłowieckich Podkowiński i Pikiel).

1. Bromowicz J., Figarska-Warchoł B., 2012 − Kamienie dekoracyjne i architektoniczne południowo-wschodniej Polski – złoża, zasoby i perspektywy eksploatacji. Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management 28(3), s. 5-22.
2. Galos K., Lewicka E. (red.), 2023 - Gospodarka surowcami mineralnymi w Polsce w latach 2013-2022. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
3. Glapa W., Sroga C., 2013 – Rozwój wykorzystania granitoidów masywu Strzegom-Sobótka w latach 2003-2013 w budownictwie i drogownictwie. Mat. XXIII Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi, s. 89-103. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
4. Guzik K., 2009 − Analiza krajowego rynku kamieni budowlanych i drogowych (z wyłączeniem rynku kruszyw). Mat. XIX Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi, s. 111-124. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
5. Guzik K., 2010 − Dolny Śląski obszarem o strategicznym znaczeniu dla krajowego rynku kamieni budowlanych i drogowych. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa PWr. 130, Wrocław.
6. Guzik K., Figarska-Warchoł B., 2023 – The management of dimension stones in Poland in the years 2011-2021. Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management 39(1), s. 87-107.
7. Szuflicki M., Malon A., Tymiński M. (red.), 2023 - Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa.