W Polsce udokumentowanych jest obecnie 195 złóż wapieni przemysłowych o łącznych zasobach 18,2 mld ton, z czego 5,5 mld ton dla potrzeb przemysłu wapienniczego i 12,7 mld ton dla przemysłu cementowego. Ich złoża występują głównie w województwie świętokrzyskim (29% łącznych zasobów), lubelskim, łódzkim, opolskim, mazowieckim i śląskim. Największe znaczenie gospodarcze mają wapienie wieku jurajskiego (ponad 53% zasobów), następnie wapienie i skały pokrewne wieku kredowego, wapienie dewońskie, triasowe i wapienie trzeciorzędowe (tabela stratygraficzna dostępna jest tutaj). Największe nieeksploatowane złoże wapieni dla przemysłu cementowego Żurawce o zasobach 1,2 mld ton występuje w woj. lubelskim, zaś największe eksploatowane złoże to Barcin-Piechcin-Pakość w woj. kujawsko-pomorskim o zasobach 966,8 mln ton. Wśród złóż dla przemysłu wapienniczego największe eksploatowane to Trzuskawica o zasobach 590 mln ton, a z nieeksploatowanych - złoże Krasocin o zasobach 394 mln ton – oba w woj. świętokrzyskim.

Więcej szczegółowych informacji o zasobach można znaleźć w Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. wydanym przez Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. 

Zasoby złóż wapieni przemysłowych (łącznie dla przemysłu wapienniczego i cementowego) w Polsce wg stanu na 31.12.2022 r.

W 2022 r. prowadzono eksploatację 41 złóż wapieni przemysłowych, z których wydobyto łącznie 50 mln ton surowca. 

Eksploatacja złóż wapieni dla przemysłu wapienniczego jest prowadzona odkrywkowo w kilku zakładach wapienniczych, dostarczających szeroki asortyment produktów finalnych zarówno wypalanych, jak i niewypalanych. Są to:

• Zakłady Wapiennicze Lhoist SA (zakłady: Bukowa, Tarnów Opolski, Górażdże, Wojcieszów),
• Zakłady Przemysłu Wapienniczego Trzuskawica SA w Sitkówce (zakłady Trzuskawica i Bielawy),
• Kopalnia Wapienia Czatkowice sp. z o.o. w Czatkowicach (zakład Czatkowice),
• WKG sp. z o.o. w Raciszynie,
• EGM SA (kopalnia wapienia Wierzbica),
• Nordkalk sp. z o.o. w Krakowie (zakłady: Miedzianka, Wolica, Sławno).

W przypadku złóż wapieni dla przemysłu cementowego eksploatacja jest prowadzona przez 11 cementowni pracujących w pełnym cyklu produkcyjnym. Zlokalizowane są one głównie w południowej i centralnej Polsce. Są to:

• Górażdże Cement SA – cementownia Górażdże w Choruli,
• Holcim Polska SA – cementownie: Małogoszcz w Małogoszczu, Kujawy w Bielawach,
• Cement Ożarów SA – cementownia Ożarów w Ożarowie,
• Cemex Polska sp. z o.o. – cementownie: Rudniki w Rudnikach, Chełm w Chełmie,
• Dyckerhoff Polska sp. z o.o. – cementownia Nowiny w Sitkówce,
• Cementownia Warta SA w Działoszynie,
• Cementownia Odra SA.

Wapień po odspojeniu w kamieniołomie niemal zawsze wymaga dalszej przeróbki, takiej jak: kruszenie wstępne, wtórne (grube), drobne, sortowanie wstępne i wtórne oraz mielenie grube i drobne. Operacje te pozwalają na uzyskiwanie szeregu produktów niewypalanych o różnej granulacji, od kamienia wapiennego w bryłach przez kruszywo po drobne mączki wapienne stosowane jako sorbenty, wypełniacze czy pył wapienny. Mączki wapienne - najdrobniejszy gatunek spośród dostępnych surowców wapienniczych - wymagają zastosowania odpowiednich urządzeń mielących i dość długiego i energochłonnego procesu przeróbczego.

Wapno palone (chemicznie CaO) - podstawowy produkt przeróbki termicznej kamienia wapiennego jest uzyskiwane na drodze wypalania w piecu w temperaturze powyżej 900^oC. Jest ono wytwarzane w dwóch firmach wapienniczych: ZPW Trzuskawica (zakłady w Bielawach i Sitkówce) i Lhoist (cztery zakłady), a następnie sprzedawane w formie brył lub jako wapno palone mielone.

W przypadku technologii produkcji cementu na proces technologiczny składa się  kruszenie, mielenie i wypalanie zestawu surowcowego, z przeważającym udziałem wapieni, w piecach obrotowych w temp. 1400^oC. Otrzymany w ten sposób klinkier cementowy, będący jedynie półproduktem, jest następnie mielony w młynach kulowych z dodatkiem 3-4% gipsu lub anhydrytu w celu uzyskania cementu.

Najważniejszymi kierunkami wykorzystania wapieni przemysłowych są:

• produkcja cementu,
• produkcja kamienia wapiennego dla hutnictwa żelaza, przemysłu cukrowniczego i przemysłu chemicznego (produkcja sody kalcynowanej i innych chemikaliów nieorganicznych), w rolnictwie jako dodatek do mieszanek paszowych dla zwierząt i produkcji nawozów wapniowych węglanowych,
• produkcja wapna dla budownictwa – zaprawy murarskie i tynkarskie, wyroby silikatowe, beton komórkowy,
• produkcja mączek wapiennych wykorzystywanych w ochronie środowiska jako sorbenty do odsiarczania spalin, uzdatniania wody, oczyszczania ścieków; mączki do produkcji szkła; wypełniacze w przemyśle gumowym, kosmetycznym tworzyw sztucznych; do osuszania gruntów; produkcja mieszanek asfaltowych.

Prowadzenie eksploatacji złóż wapieni metodą odkrywkową może powodować wystąpienie zagrożeń dla środowiska naturalnego w postaci:

• hałasu (praca maszyn urabiających, roboty strzałowe - detonowanie ładunków wybuchowych, zakład przeróbczy),
• nieodwracalnych zmian ukształtowania terenu,
• zaburzenia stosunków wodnych w przypadku konieczności odwadniania wyrobiska,
• wytwarzania odpadów stałych (odpadów przeróbczych),
• emisji zanieczyszczeń pyłowych (z eksploatacji i przeróbki materiału skalnego).

Każdy przedsiębiorca górniczy prowadzący działalność wydobywczą musi działać według ściśle określonych w Polsce przepisów prawa. Te nakładają również na niego obowiązek rekultywacji. Pojęcie rekultywacji zdefiniowane zostało w Ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zabiegom rekultywacyjnym podlegają wszystkie grunty przekształcane przez kopalnię i działania te stanowią najważniejszą działalność przedsiębiorcy górniczego po zakończeniu eksploatacji. Obowiązek rekultywacji nakłada na przedsiębiorcę Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami). W wielu przypadkach - szczególnie jeżeli działalność wywobycza zajmuje dużą powierzchnię - rekultywacja prowadzona jest przed przedsiębiorcę sukcesywnie. Dobrym przykładem takich działań jest Kopalnia Wapienia Górażdże - jedna z największych w Polsce kopalń kamienia wapiennego do produkcji cementu. Teren kopalni jest obszarem o dużej atrakcyjności przyrodniczej, na którym występuje wiele cennych gatunków flory i fauny. Od 2005 roku kopalnia prowadzi systematyczne działania w zakresie ochrony bioróżnorodności i sukcesywną rekultywację wyrobiska w kierunku leśnym i wodnym.

Rekultywację terenów pogórniczych powstałych po eksploatacji wapieni bardzo często prowadzi się w kierunku rekreacyjnym, edukacyjnym i wodnym lub wodno-rekreacyjnym.

W Polsce istnieje wiele przykładów zagospodarowania wyrobisk po zakończonej eksploatacji wapieni przemysłowych. Wodny kierunek zagospodarowania wyrobiska i nadanie mu funkcji rekreacyjno-kąpielowych miały miejsce w przypadku kamieniołomu Zakrzówek w Krakowie. Zalew Zakrzówek składa się z dwóch zbiorników połączonych przewężeniem. Powstał malowniczy krajobraz wapiennych skał kontrastujących z taflą wody. Część wzgórza zagospodarowano jako nowoczesny ośrodek rekreacyjny. Uwzględniono przy tym warunki ochrony środowiska oraz różnych gatunków roślin i zwierząt, takich jak: storczyki, motyle modraszki, kumaki nizinne i wiele żab. Z kolei Park Bednarskiego uznawany jest za najstarszą świadomą i w pełni zaplanowaną rekultywację terenu poprzemysłowego w Krakowie. Ośrodek Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie posadowiony został w niecce kamieniołomu wapieni dla pobliskiej (nieistniejącej już) cementowni Szczakowa - niegdyś najnowocześniejszej i największej w Europie. Słynna kielecka Kadzielna to dawny kamieniołom otaczający ogromny ostaniec skalny zwany Skałką Geologów, którego najwyższa część objęta jest ochroną prawną jako rezerwat przyrody. Najważniejszym świadectwem przemysłowej historii jest wyrobisko dawnego kamieniołomu zarządzane przez Geopark Kielce i udostępnione do celów rekreacyjnych, turystycznych i edukacyjnych w ramach tzw. Parku Kadzielnia. W nieczynnym kamieniołomie Kielniki uruchomiono natomiast ścieżkę geologiczną. Również kamieniołom Lipówka należący do Cemex po zakończonej eksploatacji został poddany rekultywacji, a następnie rewitalizacji, w ramach której utworzono ścieżkę edukacyjną „Lipówka – kopalnia przywrócona naturze”. W niecce kamieniołomu wapienia Wietrznia w woj. świętokrzyskim zlokalizowana jest siedziba Geonatura Kielce – Centrum Geoedukacji. 

1. Galos K., Lewicka E. (red.), 2023 - Gospodarka surowcami mineralnymi w Polsce w latach 2013-2022. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
2. Lewicka E. (red.), 2012 - Innowacyjne technologie pozyskiwania najważniejszych surowców ceramicznych i szklarskich, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
3. Smakowski T. (red.), 2000 - Surowce skalne. Surowce węglanowe [W]: Ney R. (red.). Surowce mineralne Polski. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
4. Szuflicki M., Malon A., Tymiński M. (red.), 2023 - Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2022 r. Wyd. PIG-PIB, Warszawa.
5. Wyszomirski P., Galos K., 2007 - Surowce mineralne i chemiczne przemysłu ceramicznego. Wyd. AGH, Kraków.