Słownik

Bezpieczeństwo energetyczne

Stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i przewidywanego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. Jest to część systemu bezpieczeństwa narodowego, bowiem niezawodny i stały dostęp do źródeł energii, po kosztach możliwych do poniesienia przez społeczeństwo, jest niezbędnym elementem każdej nowoczesnej gospodarki.

Cement

Jest to spoiwo hydrauliczne o właściwościach wiążących. Otrzymywany jest z surowców mineralnych takich jak margiel, glina czy wapień. Odpowiednio odmierzony i zmieszany z kruszywem i wodą powinien tworzyć beton lub zaprawę, które wystarczająco długo zachowują urabialność i po określonym czasie uzyskują ustalony poziom wytrzymałości i długotrwałą stałość objętości.

Czerep

Czerep w ceramice oznacza skorupę ceramiczną, powierzchnię wyrobu ceramicznego, wypaloną, lecz nieszkliwioną i bez dekoracji.

Diapir

Forma występowania niektórych plastycznych skał osadowych, zdeformowanych wskutek wyciśnięcia ku górze i pofałdowania, np. diapir solny lub diapir ilasty.

Dolomit kruszconośny

Dolomit to skała osadowa złożona głównie z minerałów węglanowych, wśród których dominuje minerał dolomit. Dolomit kruszconośny zawiera minerały kruszcowe (patrz kruszec) czyli minerały będące nośnikami metali lub ich związków. W rejonie olkuskim w dolomitach kruszconośnych występują m.in. minerały ołowiu i cynku: galena, sfaleryt, wurcyt.

Eksploatacja odkrywkowa

Wydobycie kopaliny ze złóż zalegających bezpośrednio na powierzchni ziemi lub stosunkowo płytko pod jej powierzchnią przez zdjęcie zalegających nad złożem warstw gleby i skał, czyli tzw. nadkładu, który czasami też jest wykorzystywany jako kopalina lub odkładany w wyznaczonych miejscach w postaci hałd.

Eksploatacja otworowa

Eksploatacja otworowa polega na udostępnianiu i eksploatacji surowca, najczęściej gazu ziemnego, ropy naftowej, siarki lub soli za pomocą otworów odwierconych z powierzchni ziemi.

Eksploatacja podziemna

Umożliwia wydobywanie kopalin zalegających na dużych głębokościach poprzez budowę sieci wyrobisk – chodników, szybów, pochylni oraz otworów wiertniczych.

Energia pierwotna

Energia pozyskiwana ze źródeł pierwotnych, takich jak złoża kopalin: węgla kamiennego, ropy naftowej, gazu ziemnego oraz pierwiastków radioaktywnych. Ze źródeł pierwotnych produkuje się ponad 90% energii na świecie (stan na rok 2022).

Flotacja

Oddzielenie przy wykorzystaniu różnicy zwilżalności bardzo drobnych ziaren minerałów użytecznych od ziaren skały płonnej. Składniki dobrze zwilżalne (hydrofilne) opadają na dno naczynia, a słabo zwilżalne (hydrofobowe) unoszone są na powierzchni cieczy.

Galwanizacja

Proces zabezpieczenia metalu poprzez pokrycie go ochronną warstwą np. niklu, cynku lub złota. Odbywa się to poprzez kąpiel elektrolityczną. Chroni to przedmiot przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych, np. przed korozją.

Geopark

Jest to obszar o zdefiniowanych granicach, zawierający pojedyncze lub mozaikowo rozłożone obiekty o wybitnych walorach geologicznych (geotopy), wartościowe dla geoturystyki i edukacji, które zostały udokumentowane w drodze przeprowadzonej inwentaryzacji i oceny. Za utworzeniem na danym obszarze geoparku mogą przemawiać również dodatkowe jego atuty, takie jak: występowanie stanowisk archeologicznych, skupisk obiektów i obszarów o dużym znaczeniu dla ochrony przyrody, wybitne wartości historyczne i kulturowe regionu. Inicjatywa tworzenia geoparków jako obszarów przedstawiających szczególne wartości geologiczne sformułowana została przez Oddział do Spraw Nauk o Ziemi UNESCO w połowie lat 1990. W kwietniu 2022 r. liczba obiektów w Globalnej Sieci Geoparków UNESCO wzrosła do 177 w 46 krajach. W Europie znajdują się 94 geoparki, z czego 4 to geoparki transgraniczne. W Polsce są dwa Światowe Geoparki UNESCO: transgraniczny Geopark Łuk Mużakowa oraz Geopark Świętokrzyski.

Gniazda

Forma złoża kopaliny, izolowane, nieregularne, zwykle niewielkich rozmiarów skupienie kopaliny lub skały w odmiennym otoczeniu.

Górnictwo

Dziedzina przemysłu obejmująca ogół działalności zmierzającej do eksploatacji kopaliny i jej przygotowania w procesie wzbogacania do zastosowania w różnych dziedzinach przemysłu bądź bezpośredniego wykorzystania w życiu codziennym.

Hydrocyklon

Urządzenie wykorzystujące siłę odśrodkową w celu rozdzielenia składników ciężkich i lekkich; proces ten zachodzi pod wpływem ruchu wirowego. Cząstki o większej masie krążą w pobliżu ścian zewnętrznych, a następnie kierowane są do wylotu dolnego, podczas gdy cząstki o mniejszej masie przemieszczają się w stronę wylotu górnego. Hydrocyklony stosuje się w celu oddzielenia cieczy i ciała stałego, np. wody i piasku, a także cieczy różniących się gęstością, np. oleju i wody.

Hydrometalurgia

Gałąź metalurgii obejmująca otrzymywanie metali (głównie nieżelaznych) z roztworów wodnych ich soli poprzez ich selektywne rozpuszczanie, a następnie ich wydzielenie z roztworu; typowym dla hydrometalurgii procesem jest ługowanie roztworami wodnymi kwasów, zasad, amoniaku, soli, często w podwyższonej temperaturze, niekiedy pod ciśnieniem; stosowane jest także ługowanie biologiczne przy udziale bakterii lub grzybów. Do metod hydrometalurgicznych zalicza się rafinację elektrolityczną (elektrorafinację). Przykładowo wykorzystuje się wodny roztwór kwasu siarkowego do ługowania rud miedzi, po czym rozpuszczona miedź krystalizuje w kontakcie z kawałkami żelaza ułożonymi w specjalnych wannach. Taką metodę stosowano już w starożytności na złożu rud Cu Rio Tinto (dzisiejsza Hiszpania).

Kamienie bloczne

Surowce skalne, zwięzłe o właściwości pozostawania w blokach. Bloki mogą być produktem np. w postaci płyt okładzinowych budynków, krawężników a nawet pomników. Bloki można otrzymać z granitów, marmurów, wapieni, piaskowców i innych skał.

Kawerna solna

Pustka w skale powstała wskutek naturalnych procesów, np. wymywania przez wodę (ługowania), lub działania człowieka. Typowym przykładem są kawerny powstałe na skutek eksploatacji otworowej złóż soli. W Polsce wykorzystywane są jako magazyny gazu ziemnego i ropy naftowej. Największe kawerny związane z działalnością krasową mogą stać się jaskiniami.

Klasyfikacja ziarnowa

Operacja przeróbcza, która prowadzi do uzyskania grup ziaren – klas ziarnowych o określonych wielkościach granicznych, np. 5-7 mm, kierowanych do dalszych operacji przeróbczych, stosowana np. w przeróbce kruszyw naturalnych (piasku i żwiru). Klasyfikacja ziarnowa może być prowadzona: w strumieniu gazu (pneumatyczna), w strumieniu cieczy (hydrauliczna, np. w klasyfikatorach spiralnych), na sitach (przesiewanie).

Klasyfikatory spiralne

Urządzenia przeróbcze, w których - przy odpowiednio dobranej prędkości płynącego strumienia wody - otrzymuje się klasy ziarnowe o wymaganych granicach wielkości ziaren, na ogół o bardzo drobnych wymiarach.

Komora

Dużych rozmiarów wyrobisko górnicze w kopalni podziemnej. System komorowy stosuje się przy wydobyciu rud metali (Cu-Ag, Zn-Pb) i soli kamiennej.

Koncentrat

Surowiec mineralny otrzymywany w procesach wzbogacania i uszlachetniania z niskoprocentowych rud metali lub innych kopalin użytecznych. Koncentrat uzyskuje się w procesie przeróbki mechanicznej, metodą uzależnioną od właściwości fizycznych składników rudy, np. metodą flotacji, separacji magnetycznej i in.

Koncentrat kolektywny

Surowiec mineralny otrzymywany w procesach wzbogacania i uszlachetniania z niskoprocentowych rud metali lub innych kopalin użytecznych, składający się z kilku składników mineralnych, np. z minerałów cynku (sfalerytu) i ołowiu (galeny).

Koncentrat selektywny

Surowiec mineralny otrzymywany w procesach wzbogacania i uszlachetniania z niskoprocentowych rud metali lub innych kopalin użytecznych, w którym dominuje jeden składnik mineralny.

Konkrecje

Zwykle kuliste skupienia tkwiące w skałach osadowych różniące się od otoczenia składem i budową.

Kopalina

Skała lub jej część składowa wydzielona w czasie eksploatacji albo zawarta w niej ciecz lub gaz, która po wydobyciu – w formie naturalnej lub po przetworzeniu – staje się użytecznym surowcem mineralnym. Kopaliny są nieodnawialnym składnikiem zasobów środowiska.

Kopalina towarzysząca

Każda kopalina użyteczna obecna w złożu kopaliny głównej, od której jest oddzielana w wyrobiskach górniczych, np. kopalina ilasta w kopalni węgla kamiennego. Niezbędne jest zbadanie właściwości kopaliny towarzyszącej, które umożliwia określenie sposobu jej wykorzystania, a także ustalenie jej zasobów.

Kopalnia odkrywkowa

Zakład górniczy, który eksploatuje kopalinę poprzez wykonanie wkopu z powierzchni, po ściągnięciu nadkładu (skała płonna). W Polsce odkrywkowo eksploatowane są węgiel brunatne i wiele różnych surowców skalnych np. granity, wapienie i iły. Największa i najgłębsza w Polsce jest kopalnia węgla brunatnego Bełchatów, która wydobywa rocznie 44 mln ton i osiąga głębokość 310 m.

Kopalnia otworowa

Zakład górniczy, który eksploatuje kopalinę z powierzchni terenu poprzez odwierty. W Polsce otworowo wydobywa się gaz ziemny, ropę naftową, sól kamienną oraz siarkę. Polska wydobywa ropę i gaz ziemny odwiertami z głębokiego podłoża dna Morza Bałtyckiego (tj. 2700 m p.p.m.).

Kopalnia podziemna

Zakład górniczy prowadzący wydobycie z głębi skorupy ziemskiej, za pomocą wyrobisk udostępniających z powierzchni (szyby, sztolnie itp.). W Polsce działają kopalnie podziemne węgla kamiennego, rud Cu-Ag oraz soli kamiennej. Najgłębsze w Polsce kopalnie wydobywają urobek z głębokości ponad 1200 m p.p.t; Rudna (KGHM) - ruda Cu-Ag oraz KWK Budryk - węgiel kamienny.

Kruszec

Staropolska nazwa metali szlachetnych. Obecnie skała zawierająca metale lub ich związki; raczej używa się terminu ruda. Do dzisiaj zachowała się nazwa Śląsko-Krakowskie Zagłębie Kruszcowe (czynne od XIII do XXI wieku).

Kruszywa łamane

Surowce skalne, które powstają wskutek kruszenia skał litych o określonych właściwościach (wytrzymałość na ściskanie, ścieralność, mrozoodporność i inne). Służą jako podkład pod budowę wytrzymałych nawierzchni drogowych, wypełniacz do betonów itp. Kruszywa łamane otrzymuje się np. z diabazów, dolomitów, piaskowców i innych skał.

Kwas bursztynowy

To wykorzystywany w medycynie i branży kosmetycznej kwas dikarboksylowy, którego naturalne źródło stanowi bursztyn. Mimo, że można go znaleźć również w białym winie wytrawnym, occie jabłkowym i miodzie, to bursztyn jest jego najlepszym źródłem. Szacuje się, że kopalna skamieniała żywica może zawierać w swoim składzie nawet do 8% tego składnika.

Liberia

Państwo położone w Afryce Zachodniej.

Metal rafinowany

Metal oczyszczony z domieszek przy pomocy np. rafinacji elektrolitycznej. Przykładem może być produkowana w KGHM Polska Miedź SA miedź elektrolityczna o zawartości 99,99% Cu.

Metale szlachetne

Metale szlachetne to grupa metali, które są ponadprzeciętnie odporne na działanie czynników zewnętrznych. Wykazują dużą odporność na korozję w atmosferze powietrza, nawet przy dużej wilgotności; są także bardzo odporne na działanie kwasów oraz zasad. Oznacza to, że w bardzo małym stopniu reagują z innymi pierwiastkami. Zalicza się do nich platynowce (platynę, pallad, ruten, rod, osm, iryd) oraz dwa metale z grupy miedziowców: srebro i złoto. Miedź, ze względu na nieco wyższą reaktywność, zalicza się do metali półszlachetnych.

Mineraloid

Substancja mineralna, która jest bliska minerałowi, ale nie spełnia wszystkich kryteriów określonych w jego definicji. Mineraloidy od minerałów różni brak wykształcenia struktury krystalicznej. Do tej grupy zaliczane są np. opal, szkliwo wulkaniczne lub szokowe, bursztyn, ozokeryt, asfalt (naturalny), które są amorficzne (niekrystaliczne).

Minerał

Pierwiastek lub związek chemiczny, najczęściej tworzący kryształy (lub bezpostaciowy) o określonym składzie chemicznym i swoistych właściwościach fizycznych, powstały na drodze procesów geologicznych lub kosmologicznych. Wyróżniono około 4000 minerałów, które są składnikami skorupy ziemskiej lub przybyły z kosmosu.

Monoklina

Zespół warstw leżących zgodnie i pochylonych pod niewielkim kątem w jedną stronę. Najbardziej znana w Polsce jest monoklina śląsko-krakowska, która stanowi fragment większej jednostki tj. monokliny przedsudeckiej.

Mosiądz

Stop miedzi i cynku, zawierający 10–45% cynku.

Nadkład

Wszystkie skały zalegające nad określonymi utworami geologicznymi; skały leżące nad złożem eksploatowanej kopaliny.

Niezależność surowcowa

Stan gospodarki, który zapewnia pokrycie bieżącego i przyszłego zapotrzebowania na surowce mineralne, przy minimalnym negatywnym oddziaływaniu na środowisko i warunki życia społeczeństwa. Każde państwo powinno dążyć do tego, aby zmaksymalizować wykorzystanie swoich własnych źródeł surowców – pierwotnych (złóż kopalin) lub wtórnych (odpadów, złomów).

Odpady poflotacyjne

Powstają w procesie flotacji jako produkt uboczny w górnictwie węgla kamiennego oraz w uzyskiwaniu surowców metalicznych, takich jak Cu czy Zn i Pb. W przypadku wydobycia rud cynkowo-ołowiowych odpady poflotacyjne są nieodłącznym elementem uzyskiwania koncentratów Zn i Pb, a w przypadku rud miedziowo-srebrowych - koncentratów Cu.

Odwrócona osmoza

Zjawisko odwrotne do procesu naturalnej osmozy, polegające na przenikaniu rozpuszczalnika (np. wody) z roztworu o większym stężeniu zanieczyszczeń (np. z zanieczyszczonej wody) do roztworu o mniejszym ich stężeniu przez półprzepuszczalną błonę (membranę) pod wpływem ciśnienia zewnętrznego. Prowadzi to do zwiększenia różnicy stężeń pomiędzy dwoma roztworami rozdzielonymi membraną. Zjawisko to jest wykorzystywane np. do odsalania wód kopalnianych, jak również w domowych filtrach uzdatniających wodę pitną.

Pierwiastki ziem rzadkich

Najczęściej w ten sposób nazywa się grupę metali o liczbie atomowej 57-71 oraz 39, między innymi są to lantanowce. Ich specjalne właściwości (odmienne od tradycyjnych metali) są motorem rozwoju najbardziej zaawansowanych technologii. Są to np. cer, samar, lantan, prazeodym. Słowo „ziemie” ma znaczenie historyczne – nazywano tak sproszkowane tlenki pierwiastków.

Pirometalurgia (rafinacja ogniowa)

Proces otrzymywania metalu poprzez wytop w piecu hutniczym z wydzieleniem odpadu w formie żużla. Potrzebne ciepło uzyskuje się ze spalania paliw lub z innych reakcji egzotermicznych. Możliwe jest uzyskanie metali o różnej czystości (rafinowanych, rektyfikowanych).

Podsadzka

Skały luźne wykorzystywane do wypełniania wyrobisk eksploatacyjnych w kopalniach podziemnych. Najczęściej jako podsadzkę stosuje się piasek.

Podziemne wytapianie

Polega na stopieniu siarki w złożu za pomocą gorącej wody (o temperaturze wyższej niż temperatura topnienia siarki) zatłaczanej odwiertami z powierzchni.

Pokład

Warstwa skalna o dużym zasięgu i prawie jednakowej miąższości. Przykłady: węgiel kamienny, surowce skalne. Pokład węgla Idy (obecnie pokład o numerze 510), w którym pracował koń Łysek (opowiadanie, autor G.Morcinek) miał maksymalnie 21 metrów miąższości. Dzisiaj wydobywa się węgiel z pokładów o miąższości nawet 1,2 m.

Przemysł petrochemiczny

Wykorzystuje surowce pochodzące z rafinacji i przetwarzania gazu ziemnego i ropy naftowej oraz przetwarza je w wartościowe produkty za pomocą technologii procesów chemicznych. W tym sektorze organiczne substancje chemiczne produkowane w największych ilościach to metanol, etylen, propylen, butadien, benzen, toluen i ksyleny (BTX). Chemikalia te są składnikiem wielu dóbr konsumpcyjnych, w tym tworzyw sztucznych, tkanin odzieżowych, materiałów budowlanych, syntetycznych detergentów i produktów rolniczych.

Przemysł rafineryjny

Gałąź przemysłu zajmująca się przerobem surowej ropy naftowej w procesie destylacji frakcyjnej metodą rurowo-wieżową, czyli rozdzielania jej na różne składniki. W procesie tym wykorzystywana jest różnica temperatury wrzenia poszczególnych składników. Produkty, które powstają w przemyśle rafineryjnym poddawane są dalszej obróbce w przemyśle petrochemicznym. Największa rafineria w Polsce zlokalizowana jest w Płocku.

Przepływ laminarny

Przepływ uwarstwiony, w którym płyn przepływa w równoległych warstwach, bez zakłóceń między warstwami. Przepływ taki zachodzi przy odpowiednio małej prędkości przepływu.

Przeróbka mechaniczna

Procesy technologiczne, które prowadzą do zwiększenia koncentracji składnika użytecznego na drodze m.in. rozdrabniania, przesiewania, klasyfikacji, wzbogacania i odwadniania. Niemal wszystkie surowce kopalne poddaje się przeróbce mechanicznej. Jej znaczenie stale wzrasta ze względu na malejącą zawartość składników użytecznych w wydobywanych kopalinach oraz ubożenie urobku wskutek mechanizacji procesów eksploatacji. Przykładowo: urobek z kopalń KGHM to ruda miedzi (patrz kopalina) o średniej zawartości 1,5% Cu. Efektem przeróbki jest koncentrat o średniej zawartości ok. 23% Cu, który jest kierowany do dalszych etapów przerobu hutniczego.

Przerosty

Przewarstwienia skał odmiennych mineralogicznie, strukturalno-teksturalnie, w różnym stopniu spojone z calizną danej skały.

Punkt piaskowy

Parametr, który określa uziarnienie kruszyw naturalnych. Jest definiowany jako względny masowy udział piasku o wielkości ziaren 0,063-2 mm w całym kruszywie.

Płuczka wiertnicza

Ciecz, którą wypełnia się otwór wiertniczy w trakcie prowadzenia odwiertu. Jej zadaniem jest zmniejszenie tarcia podczas wiercenia, chłodzenie elementów roboczych świdra podczas jego pracy na dnie otworu, stabilizacja ścian otworu, wynoszenie ku górze zwiercin oraz wyrównywanie ciśnienia płynów i gazów, które wypełniają przewiercany górotwór.

Rafinacja

W zakładach przemysłu naftowego (rafineriach) proces mający na celu oczyszczenie i uszlachetnienie surowej ropy naftowej, polegający na usuwaniu zanieczyszczeń i przeróbce technologicznej w celu otrzymania określonych frakcji węglowodorowych (gazowych, ciekłych i stałych) różniących się temperaturą wrzenia (tzw. destylacja frakcyjna, rektyfikacja). W metalurgii - metoda usuwania domieszek, mająca na celu uzyskanie lepszych właściwości metali lub ich stopów, która wykorzystuje różnice cech fizycznych i chemicznych metalu podstawowego i domieszek.

Rafinacja elektrolityczna (elektrorafinacja)

Proces oczyszczania metali otrzymanych drogą hutniczą (np. miedzi anodowej) w procesie elektrolizy z niepożądanych domieszek. Oczyszczany metal umieszczany jest jako anoda w roztworze własnej soli. Katodą może być ten sam metal, tyle że pozbawiony domieszek. Anoda rozpuszcza się pod wpływem prądu elektrycznego, a uwolnione z niej kationy metalu osadzają się na katodzie. Zanieczyszczenia rozpuszczają się w roztworze lub wytrącają się w postaci tzw. szlamu anodowego.

Rekultywacja

Nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg – Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

Roboty strzałowe

Kruszenie górotworu lub kopaliny w złożu przy pomocy materiałów wybuchowych. Stosowane w skałach zwięzłych, jak np. piaskowce, wapienie, oraz rudy metali, np. rudy Cu-Ag.

Ruda

Skała zwykle metalonośna, z której można otrzymać czyste pierwiastki lub ich związki. Termin ruda jest używany w połączeniu z odpowiednimi nazwami metali (np. ruda cynku i ołowiu, miedzi i srebra, tytanu, żelaza itd.) względnie niemetali (siarka). Tylko 26 metali (mniej niż połowa) tworzy samodzielne złoża rud – np. Fe, Cu, Zn, Pb. Pozostałe metale (np. Cd, Ge, Sc, Tl) są rozproszone w rudach innych metali. Rudy uranu (metal promieniotwórczy) zaliczane są do surowców energetycznych.

Separacja magnetyczna

Metoda rozdziału wykorzystująca różnicę w zachowaniu się różnych minerałów w polu magnetycznym; ziarna odznaczające się właściwościami magnetycznymi (ferromagnetyki takie jak magnetyt, tytanomagnetyt, pirotyn) są przyciągane przez bieguny magnesów lub elektromagnesów, natomiast nie mające tych właściwości (np. kwarc) nie ulegają ich działaniu.

Skała

Naturalne nagromadzenie minerałów lub jednego minerału, które powstało na skutek procesów geologicznych. Wyróżnia się skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Skały różnią się składem mineralnym oraz sposobem wykształcenia i rozmieszczenia składników.

Skała płonna

Skała występująca w otoczeniu kopaliny, nie zawierająca składników użytecznych. Ze względów technologicznych bywa przedmiotem eksploatacji wraz z kopaliną. Typowym przykładem są piaskowce, które towarzyszą pokładom węgla kamiennego.

Skała zbiornikowa

Skała występująca w otoczeniu skał nieprzepuszczalnych lub o małej przepuszczalności (ekranów), posiadająca takie cechy jak: porowatość, szczelinowatość i kawernistość, które umożliwiają akumulację węglowodorów (ropy naftowej i gazu ziemnego). Typowym przykładem są piaskowce i skrasowiałe wapienie. Skałami ekranującymi mogą być nieprzepuszczalne skały ilaste lub gipsy.

Soczewka

Szeroka, wypukła warstwa skalna, która wyklinowuje się we wszystkich kierunkach. Soczewki są typowe dla złóż węgla brunatnego oraz surowców skalnych związanych z sedymentacją wodną np. żwirów, iłów itp.

Soda kalcynowana

Soda kalcynowana to nieorganiczny związek chemiczny, w jego skład wchodzi sód i tlenek węgla. Choć jest bardzo podobna do sody oczyszczonej, różni się budową chemiczną oraz właściwościami. Soda kalcynowana występuje w postaci białego proszku, który bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie, dzięki swoim właściwościom higroskopijnym. Podstawowym surowcem mineralnym wykorzystywanym do produkcji sody kalcynowanej jest sól kamienna.

Staw osadowy

Naturalny lub sztuczny ziemny zbiornik wodny przystosowany do gromadzenia osadów najdrobniejszych klas ziarnowych odpadów.

Surowce krytyczne

To surowce o dużym znaczeniu gospodarczym i ograniczonej dostępności, wynikającej z silnej koncentracji ich produkcji w kilku regionach świata. Lista surowców krytycznych dla Unii Europejskiej obejmuje 30 surowców. Na tej liście jest także węgiel koksowy, który jest wydobywany na Górnym Śląsku.

Surowiec mineralny

Produkt pozyskiwany w wyniku eksploatacji złoża kopaliny lub ze źródeł wtórnych i odpadowych, który w stanie surowym lub po przetworzeniu znajduje praktyczne zastosowanie i może być lub jest przedmiotem sprzedaży. Przykładowo kopalina, którą stanowi ruda Cu-Ag, w zakładzie przeróbczym poddawana jest przeróbce i uszlachetnieniu. W efekcie otrzymuje się koncentrat Cu, a to już jest surowiec mineralny.

System komorowo-filarowy

System eksploatacji stosowany w kopalniach podziemnych. Polega na wybieraniu ze złoża komór i pasów z pozostawieniem filarów, których zadaniem jest ochrona obiektów powierzchniowych albo podziemnych lub zabezpieczenie wyrobisk górniczych przed zawałem stropu, zagrożeniami wodnymi, pożarowymi i gazowymi. W przypadku eksploatacji grubego pokładu stosuje się ten system w połączeniu z podsadzaniem (patrz podsadzka). Stosowany np. w kopalniach KGHM Miedź Polska SA.

System zabierkowy

System wybierania złoża równoległymi pasami na całą wysokość czoła frontu eksploatacji - tzw. zabierki.

Urobek

Skała użyteczna wydobyta z kopalni.

Wody złożowe

Wody występujące w złożu kopaliny użytecznej. Często aby wydobyć kopalinę, wody złożowe muszą być odpompowane. Podczas otworowej eksploatacji węglowodorów, wód złożowych nie da się oddzielić. Robi się to dopiero na powierzchni. Wody złożowe często zawierają rozpuszczone składniki mineralne, organiczne, gazy, a nawet bakterie.

Wysad

Ciało skalne przebijające się ku górze, plastyczne pod wpływem ciśnienia, typowym utworem jest wysad zbudowany z soli kamiennej.

Wzbogacanie kopaliny

Zespół procesów prowadzonych w zakładzie górniczym w celu zwiększenia procentowej zawartości składników użytecznych w kopalinie przez usuwanie z niej skały płonnej i zanieczyszczeń.

Zagęszczanie

Odwadnianie grawitacyjne; proces opadania ziaren mineralnych pod wpływem działania siły ciężkości, dzięki czemu na dnie naczynia tworzy się osad – produkt zagęszczony, a nad nim gromadzi się woda. Poprzez zastosowanie odpowiednich dodatków (tzw. koagulantów lub flokulantów) przy zagęszczaniu nawet najdrobniejszych mułów wydzielona woda jest całkowicie czysta.

Zakład przeróbczy

Zakład specjalizujący się w produkcji z kopaliny surowców mineralnych w tym półproduktów lub produktów. Stosowane procesy technologiczne polegają na oczyszczeniu, wzbogacaniu i uszlachetnianiu urobku z kopalni.

Zasoby bilansowe

Zasoby kopaliny o takich cechach naturalnych, dzięki którym ich eksploatacja może być uznana za technicznie możliwą i ekonomicznie opłacalną. Brzeżne/graniczne wartości takich cech są określane jako górnicze parametry definiujące złoże i jego granice (kryteria bilansowości), np. maksymalna głębokość zalegania, minimalna miąższość złoża, maksymalna grubość nadkładu, stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża, zawartość składników użytecznych (min.) i szkodliwych (maks.) oraz inne parametry charakteryzujące jakość kopaliny i zasobność złoża.

Zasoby eksploatacyjne

Zasoby realnie wydobywane ze złoża podczas jego eksploatacji. Zasoby te stanowią część zasobów przemysłowych pomniejszonych o straty wynikające z systemów eksploatacji (np. wskutek pozostawienia filarów w systemie filarowo-komorowym) i powiększone o zubożenie. Zubożenie urobku wynika ze stosowanych systemów eksploatacji, w których ze względu na uwarunkowania techniczne nie jest możliwe wydobywanie tylko rudy bilansowej i podczas prac górniczych wydobywana jest też skała płonna lub o mniejszej zawartości metali. Dla przykładu, miąższość złoża spełniającego kryteria bilansowości wynosi 4,0 m, a minimalna wysokość chodnika eksploatacyjnego ze względu na gabaryty maszyn górniczych wynosi 4,5 m, a zatem 0,5 m wydobywanego urobku powoduje zubożenie kopaliny.

Zasoby przemysłowe

Zasoby, które są przewidziane do eksploatacji na etapie projektowania zagospodarowania złoża, gdy określony zostanie sposób i techniczne warunki eksploatacji, bieżące i przewidywane koszty zagospodarowania złoża oraz skala oddziaływania planowanej eksploatacji na środowisko i środki przeciwdziałania jego niepożądanym przekształceniom.

Zubożenie kopaliny

Może nastąpić wskutek błędnego rozpoznania bądź wydobycia wraz z kopaliną skał otaczających (płonnych), które nie zawierają składników użytecznych. Może też nastąpić w wyniku procesów naturalnych, takich jak np. wymycie, zerodowanie itp.

Zwietrzelina

Skała, która powstała wskutek wietrzenia skały pierwotnej, tworzy pokrywę na miejscu.

ZWR

Zakład Wzbogacania Rud

Żyła

Ciało skalne o małej grubości, tworzy się na skutek wypełniania szczelin w skałach przez roztwory, z których wytrącają się minerały. Żyły charakteryzują się dużą zmiennością zawartości składnika użytecznego oraz wielkości zasobów. Typowym przykładem są złoża żyłowe złota.

Złoże kopaliny

Naturalne nagromadzenie substancji mineralnej (wzgl. minerałów, skał oraz innych substancji), której eksploatacja może przynieść korzyść gospodarczą obecnie lub w przyszłości.

slowniki_bottom_text